صنعت پررقابت شوینده ایران طی سال‌های اخیر با ارتقای کیفیت خود توانسته تحول بزرگی در جذب مشتریان سخت‌پسند ایجاد کند. بسیاری از مصرف‌کنندگان به دلیل کارکردهای مشابه، دیگر به جای برندهای خارجی همان کالاهای داخلی را مصرف می‌کنند؛ نمونه بارز این موضوع، در دوران بیماری کووید-۱۹، شرکت‌های ایرانی با تمام توان و با تمامی محدودیت‌ها به هیچ عنوان اجازه خالی ماندن شلف فروشگاه‌ها از محصولات پاک‌کننده را ندادند. به‌رغم این قدرت تولید، سهم ایران از بازار منطقه در حوزه صادرات بسیار ناچیز است.
پیام شاه‌علی، عضو هیات‌مدیره انجمن صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشی ایران و مدیرعامل شرکت شیمیایی بهداش، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» موانع و دست‌اندازهای این صنعت را تشریح می‌کند. به گفته وی دو عامل اصلی کنترل قیمت در داخل کشور و عدم‌حمایت لازم در حوزه صادرات باعث شده این صنعت توفیق قابل‌توجهی نداشته باشد. به دلیل کاهش نرخ سود، شرکت‌ها منابعی برای هزینه برندسازی و بازاریابی در بازارهای منطقه ندارند. در کنار این موضوع نبود یک دیپلماسی اقتصادی موثر، باعث شده کشورهای هدف برای ورود محصولات ایرانی عوارضی بعضا تا ۳۰درصد روی کالاهای شوینده ایرانی وضع کنند. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانیم.
بازار شوینده‌ها در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد؟
صنعت شوینده را می‌توان در سه حوزه پودرهای شوینده، مایعات پاک‌کننده و سایر محصولات مورد بررسی قرار داد. در بخش پودرها حدود ۳/ ۲میلیون تن ظرفیت تولید در کشور وجود دارد. در حوزه‌های مایعات میزان ظرفیت تولید ۶/ ۱میلیون تن و سایر محصولات حدودا ۶۰۰هزار تن است. در مجموع ظرفیت تولید در این صنعت حدودا ۵/ ۴میلیون تن و مقادیر تولید در آن ۸/ ۱میلیون تن است. میزان تولید نسبت به ظرفیت موجود بالغ بر۴۰درصد است. سرانه مصرف در ایران بر اساس آخرین اطلاعات منتشرشده حدود ۲۱ کیلو است. میزان صادرات در این صنعت ۲۰۰ میلیون دلار در سال است که با توجه به ظرفیت و توانمندی‌های موجود، بسیار ناچیز محسوب می‌شود.
در‌حال‌حاضر به دلیل شرایط تحریمی مشکلات صادراتی در همه صنایع وجود دارد؛ ولیکن در صنعت شوینده به‌رغم توانایی در تولید و وجود ظرفیت خالی در واحدهای تولیدی، امکان صادرات بیشتر از ارقام فعلی به‌راحتی میسر نیست.
چه نوع مقرراتی برای صنعت شما محدود‌کننده است؟
منظور از مقررات محدود‌کننده در حوزه داخلی، به طور مصداقی می‌توان به قیمت‌گذاری دستوری و همین‌طور در حوزه صادرات به محدودیت‌های مربوط به بازگشت ارز، عدم‌امکان جابه‌جایی وجوه حاصل از صادرات، عدم‌برابری نرخ دلار صادراتی با نرخ بازار آزاد، اشاره کرد. البته شخصا با بازگشت ارز حاصل از صادرات به کشور موافق هستم اما زمان و نحوه بازگشت و تعیین میزان ارز قابل بازگشت حاصل از صادرات مشکلاتی برای صادرکننده ایجاد کرده است. این مشکلات از عوامل بازدارنده صادرات است. به طور مثال در سه سال گذشته در رابطه با بازگشت میزان ارز حاصل از صادرات چند بخشنامه و مصوبه و دستورالعمل ابلاغ شده است. صادرکنندگان محصول در بازار هدف جهت معرفی محصولات، نیازمند هزینه کردن و برندسازی هستند. این مخارج از کدام محل باید تامین شود؟ طبیعتا منبع این مخارج ارز دریافتی حاصل از صادرات است. تشخیص برگشت میزان ارز حاصل از صادرات در هر صنعت نیازمند کار کارشناسی بوده که متاسفانه در صنعت ما چنین اتفاقی محقق نشده است. این صنعت برای رقابت در بازارهای صادراتی نیازمند حمایت دولت است. این حمایت شامل جایزه صادراتی، امکانات برای جابه‌جایی ارز، استفاده از ظرفیت‌های موجود در سیاست خارجی (دیپلماسی اقتصادی) است.
ما در شرایط موجود باید حداقل در کشورهای عراق، عمان، سوریه، لبنان و دیگر کشورهای دوست، سهم مناسبی از بازار را داشته باشیم، ولیکن متاسفانه به دلیل مشکلات مذکور کالاهای ایرانی در بعضی از این بازارها امکان حضور ندارند.
بازارهای منطقه در حال حاضر به تولیدات چه کشوری اختصاص دارند؟
بازار منطقه در صنعت شوینده عمدتا تحت تسلط کشورهای اروپایی و کشور ترکیه (جایگزین ایران) است. در حال حاضر در بازار کشورهای عربی، بیشتر برندهای داخلی و برندهای اروپایی را شاهد هستیم.در حالی که برندهای معتبر ایرانی از نظر کیفی و بسته‌بندی در شرایط مناسبی قرار دارند. برخی از این محدودیت‌های یادشده موجب شده بهترین بازارهای ما در کشورهایی چون عراق ، پاکستان و افغانستان هم هر روز برای ما کوچک و کوچک‌تر شوند.
در صادرات مواد اولیه وضع چگونه است؟
ما در حوزه مواد اولیه نسبتا موفق بوده‌ایم.شرکت شیمیایی بهداش سال‌های سال محصولات خود را به کشورهایی چون پاکستان، افغانستان، عراق، ترکیه، امارات و دیگر کشورهای منطقه (CIS) صادر کرده است. همچنان در این مسیر پرتلاش ادامه می‌دهیم و در حال برنامه‌ریزی برای صادرات محصولات تولیدی خود به سایرکشورها هستیم.
با اینکه نوآوری‌های فراوانی در این صنعت دیده می‌شود، چرا باید در بازارهای منطقه عقب بیفتیم؟
در حوزه صادرات شرکت‌های ما باید سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی داشته باشند. در حوزه کیفیت و بسته‌بندی و برندسازی کار دشواری در پیش داریم. متاسفانه سود عملیاتی این صنعت به میزانی نیست که با این اعداد و ارقام بتوان در کشورهای دیگر با محصولات رقیب رقابت کرد. از طرفی با این میزان حمایت‌های فعلی دولت از این صنعت، امکان توسعه سهم بازار بیش از این وجود ندارد. تولیدکننده‌های ما در کشورهای هدف، تنها هستند و صرفا به واسطه خلاقیت‌ها و توانمندی مدیران خود توانسته‌اند تاکنون دوام بیاورند. برای حضور در بازار یک کشور خارجی نیاز به یک برنامه‌ریزی منسجم در دولت‌ها و شرکت‌هاست.برای نمونه؛ به شرکت‌های خارجی حاضر در ایران توجه کنید که هزینه‌های قابل‌توجهی در کیفیت، بسته‌بندی و مارکتینگ می‌کنند به طوری که با یک برنامه‌ریزی ۱۰ساله برای بازار ایران توانسته‌اند در بعضی از محصولات ۴۰ تا ۵۰درصد سهم بازار را به خود اختصاص دهند. اینها موضوعات مهمی برای سهم گرفتن در بازارهاست. شرکت‌های ایرانی برای حضور در بازارهای منطقه لازم است سرمایه‌گذاری لازم را داشته باشند. در همین راستا حتما مطلع هستید کشورهای عربی در توافقی فی مابین، محصولات خود را با عوارض صفر‌درصد به بازارهای یکدیگر صادر می‌کنند. با این شرایط اگر دیپلماسی اقتصادی قدرتمندی در پیش نگیریم، کشورهایی چون عراق، پاکستان، افغانستان و آنهایی را که مقاصد صادراتی کنونی ما هستند، در کوتاه‌مدت از دست خواهیم داد.
تعرفه‌های گمرکی ما برای واردات مواد شوینده چگونه است؟
واردات محصولات نهایی در ایران ممنوع است. بنابراین هر کالای خارجی در ایران رویت شود عملا قاچاق منظور می‌شود. در زمینه مواد اولیه وارداتی موضوع اصلی تامین ارز برای واردات است. تولیدکنندگانی که مواد اولیه خارجی را وارد می‌کنند راهکارهای لازم برای خرید و انتقال مواد اولیه را می‌دانند و آنچه موجب توقف تولید و عدم‌تامین به‌موقع شده است عدم‌تخصیص به‌موقع ارز و انتقال آن به مقصد است. به‌دفعات برای تخصیص ارز در انتظار مانده‌ایم اما موفق به دریافت ارز موردنیاز نشده‌ایم. در حال حاضر دوره تخصیص و دریافت ارز بیش از ۳ ماه است.
تولیدکننده‌های شوینده چه مزیتی نسبت به دیگر رقبای خارجی دارند؟ به نظر می‌رسد که در زمینه مواد اولیه شیمیایی حداقل مزیتی داشته باشیم.
درست است در این حوزه تا حدودی برتری وجود دارد. ولیکن این برتری به معنی مستقل بودن نیست. این تصور که صنعت شوینده صنعتی مستقل است صحیح نیست، زیرا شرکت‌های تولیدکننده مواد حد واسط نیازمند خرید مواد اولیه از خارج هستند. در چند مورد از مواد اولیه مصرفی ۱۰۰درصد وابستگی خارجی داریم. ما در مواد اولیه شامل روغن‌ها و الکل وابستگی داریم و چنانچه تامین با مشکل مواجه شود این صنعت دچار مشکل می‌شود. ما سالانه رقم قابل‌توجهی از این دو ماده خریداری و وارد کشور می‌نماییم. در این بخش وابستگی بسیار بالاست و سرمایه‌گذاری لازم در این حوزه انجام نشده است.
دورنمای سرمایه‌گذاری و همین‌طور بازار این صنعت چگونه است؟
دور نمای سرمایه‌گذاری در صنعت ما چندان مناسب نیست. با توجه به تورم موجود در کشور ونرخ پایین سود در صنعت و نرخ منفی سرمایه‌گذاری، امکان ایجاد ارزش جایگزینی وجود ندارد. قاعدتا بر اساس ماهیت این صنعت، خرید و جایگزینی ماشین‌آلات از اولویت‌های واحدهای تولیدی است. مجددا تاکید می‌نمایم در صورت آزادسازی قیمت‌ها و کنترل قیمت توسط انجمن‌ها، واحدهای تولید به منظور تکمیل ظرفیت‌های خالی و کاهش هزینه‌های مترتب با این ظرفیت‌های استفاده‌نشده قطعا انگیزه سرمایه‌گذاری در این صنعت را افزایش خواهد داد.
می‌توان گفت یکی از مزیت‌های سرمایه‌گذاری در این صنعت، ظرفیت‌های خالی در بخش تقاضاست؟
بله، ظاهرا یکی از مزیت‌های این صنعت ظرفیت خالی آن است. این جمله به این معناست که در گذشته سرمایه‌گذاری در ایجاد واحدهای تولیدی بدون کار کارشناسی انجام شده است و امروز مدیران عامل باید به دنبال کم کردن هزینه‌های سربار بلااستفاده این واحدها باشند. در حال حاضر این ظرفیت خالی هزینه‌های جذب‌نشده در تولید است. همین موضوع از عوامل کاهش سود در شرکت‌ها بوده است. برای تقویت تقاضا لازم است بازارها را به درستی شناسایی نمائیم و حذف محدودیت‌ها در اولویت قرار گیرد. ضمنا انجمن‌های صنفی را تقویت و حمایت دولت از صادرکنندگان به معنای واقعی انجام شود. کیفیت محصولات تولیدی و سرمایه‌گذاری در کشورهای هدف در حوزه مارکتینگ می‌تواند تولید و ظرفیت فروش واحدهای تولیدی را افزایش، و طبیعتا کاهش ظرفیت‌های خالی و کاهش هزینه‌ها، جذب نیروی انسانی و ایجاد اشتغال کند.
رقابت بین تولیدکننده‌های داخل چقدر است؟
رقابت در این بازار بسیار بالاست. تصور می‌کنم اگرصنعت شوینده را به جهت کنترل قیمت رها کنند مطمئنا اتفاق معناداری (افزایش قیمت ها) در بازار ایران رخ نخواهد داد. دلیل آن هم کاملا روشن است، صنعتی که در آن ۶۰درصد ظرفیت آن خالی است، اگر آزادسازی قیمت‌ها محقق شود، به دلیل رقابت در فروش و به دنبال آن افزایش تولید به منظور گرفتن سهم بازار، قیمت‌ها قاعدتا کاهشی خواهد بود. به منظور کمک به دولت و شفافیت، ما معتقدیم زنجیره تامین باید آزاد شود، به این معنی که از همان ابتدای زنجیره محصولات پتروشیمی، مواد اولیه وارداتی (ارز ۲۸۵.۰۰۰ ریال) حذف و در مقابل قیمت‌گذاری محصولات نهایی به انجمن‌های صنفی واگذار شود. در این صورت کمک موثری به دولت خواهد بود و کمی از فشار ارزی بانک مرکزی جهت تخصیص ارز (۲۸۵.۰۰۰ ریال) کاهش خواهد یافت. نتیجه این تصمیم کاهش هزینه‌های دولت و افزایش تولید و بالا رفتن کیفیت محصولات برای مصرف‌کنندگان خواهد بود.
شایان ذکر است شیوه حذف قیمت‌گذاری دستوری به معنی رهاکردن قیمت‌ها نیست، بلکه معتقدیم این مسوولیت باید در اختیار و تحت نظارت انجمن صنفی قرار گیرد که در چارچوب یک سود مشخص‌شده به واحدهای تولیدی مجوز تولید و فروش محصول داده شود. در این صورت خواهیم دید رونق نسبی در این صنعت محقق خواهد شد.
در سال‌های اخیر شاهد هستیم میل مصرف‌کننده‌های داخلی به سمت تولیدات داخل بسیار بیشتر شده است. این موفقیت بزرگی است که قابل چشم‌پوشی نیست.
تولیدکنندگان داخلی از نظر کیفی از برندهای خارجی هیچ کمبودی ندارند. درلابراتوار انجمن شوینده‌ها ارزیابی‌های کیفی لازم انجام می‌شود و بر اساس مستندات موجود محصولات تولیدکننده ایرانی نه تنها از نظر کیفی پایین‌تر نیستند بلکه در برخی مواقع از تولیدکنندگان خارجی هم برتر هستند.در حال حاضر خوشبختانه تولیدات داخلی از نظر کیفیت، تنوع محصول، سیستم تولید، تامین مواد اولیه مشکلی ندارند.
مواد اولیه پتروشیمی موجب ایجاد مزیت در سود نشده است؟
بهای تمام‌شده محصولات شوینده در حال حاضر بر‌اساس مواد اولیه خریداری‌شده از صنعت پتروشیمی است. همان‌طور که عرض کردم بر اساس قیمت فعلی (مواد اولیه) صنعت در حداقل سود است و چنانچه تغییرات معناداری در قیمت مواد اولیه پتروشیمی‌ها ایجاد شود، بلاشک شرکت‌ها این حداقل سود موجود را هم از دست خواهند داد. به همین دلیل پیشنهاد آزادسازی قیمت بر اساس زنجیره را مطرح نموده‌ایم.
صنعت شوینده بیشتر کارمحور است یا ماشینی؟
در این صنعت حدودا ۲۸۰ شرکت عضو انجمن صنفی هستند و ۳۰۰هزار نفر به‌صورت مستقیم در این واحدها مشغول به کار هستند. بنابراین می‌توان گفت صنعت شوینده ترکیبی از نیروی انسانی و تکنولوژی‌محور است و به دلیل عدم‌سرمایه‌گذاری مناسب ترکیب نیرو‌محور و ماشینی همچنان ادامه دارد و چنانچه سرمایه‌گذاری مناسب شکل نگیرد این نسبت در آینده بیشتر متمایل به نیروی کار خواهد بود.
درباره وضعیت ماده اولیه «آلکیل بنزن خطی یا همان اسید سولفونیک» (LABSA)توضیح دهید که گفته می‌شود اخیرا قیمت آن نوسان زیادی داشته است.
اسید سولفونیک (LABSA) از طریق سولفونه کردن آلکیل بنزن خطی (LAB) به دست می‌آید. LAB را دو شرکت صنایع شیمیایی ایران و پتروشیمی بیستون تولید و با قیمت تعیین‌شده در بورس‌کالا به تولیدکننده‌های داخلی به صورت سهمیه‌ای فروخته می‌شود. این دو شرکت بخشی از تولید خود را برای تولیدکنندگان داخلی عرضه می‌کنند.
در سال گذشته مجموع فروش ۲ واحد تولید کننده LAB برای صنعت شوینده ۱۱۵هزار تن بوده است. بخش قابل‌توجهی از این مواد در صنعت شوینده برای تولید داخل استفاده می‌شود و مقداری از آن تحت عنوان اسید سولفونیک توسط واحدهای شوینده برای صادرات مصرف می‌شود. میزان صادرات LABSA در سال گذشته توسط شرکت‌های شوینده ۲۵هزار تن بوده است. موضوع مهمی که لازم است کنترل شود فروش محصول اسید سولفونیک توسط اشخاص و شرکت‌های غیرتخصصی است این گروه از صادرکنندگان عملا تولیدکننده این صنعت هم نیستند. میزان صادرات اسید سولفونیک توسط اشخاص و شرکت‌های غیرتخصصی حدودا ۱۵هزار تن بوده است. این مقدار از صادرات اسید سولفونیک سهم شرکت‌های داخلی بوده است. انجمن صنعت شوینده بعد از پیگیری‌های مکرر با هماهنگی و حمایت وزارت صمت موفق شد محدودیت‌ها را برای صادرات (LABSA) ایجاد کند و از این پس فقط تولیدکنندگان تخصصی سولفوناسیون امکان صادرات خواهند داشت.
پیش‌بینی می‌شود به واسطه این تصمیم درست انجمن و حمایت وزارت صمت، قیمت اسید (LABSA) در آینده نزدیک در داخل کشور روند کاهشی داشته باشد. در حال حاضر شرکت شیمیایی بهداش پیشقدم در کاهش قیمت اسید (LABSA) در داخل کشور بوده و در گام اول در هفته جاری ۱۰درصد کاهش قیمت داشته‌ایم و امیدوارم روند کاهش قیمت ادامه داشته باشد و از این بابت تولیدکنندگان محصولات نهایی داخلی منتفع گردند در نهایت درخواست ما از دو شرکت تولیدکننده LAB این است که فروش محصول خود را صرفا به واحدهای تولیدی صنعت شوینده تخصیص دهند و اجازه ورود اشخاص را به این پروسه اقتصادی ندهند. تا این لحظه ما کمبود LAB نداشته‌ایم ولی ظرفیت بیشتری بابت تولید و فروش (LABSA) توسط واحدهای تخصیص وجود دارد. این مهم علاوه بر کاهش قیمت داخلی اسید (LABSA) امکان تامین این مواد اولیه صنعت شوینده در منطقه به عنوان صادرات را فراهم خواهد کرد. شرکت شیمیایی بهداش اعلام آمادگی خود را به دلیل ظرفیت بسیار بالای تولیدی با داشتن ۵ خط تولید (LABSA) پیشنهاد تولید و فروش مشترک جهت ایجاد ارزش افزوده بیشتر را به دو شرکت تولیدکننده LAB کرده است.